جعفرقلی نیرالملک
1278 هجری شمسی
جعفرقلی نیرالملک (۱۲۴۷–۱۳۳۳ ه.ق / ۱۲۱۰–۱۲۹۴ ش) از رجال برجسته فرهنگی و آموزشی دوره قاجار بود که نقش مهمی در توسعه مدارس نوین و ساماندهی آموزش عالی ایران ایفا کرد. او فرزند رضاقلیخان هدایت در تهران به دنیا آمد و تحصیلات مقدماتی خود را زیر نظر پدر آغاز کرد. در همین دوران به تسلط کامل بر زبانهای فارسی و عربی رسید و مقدمات زبان فرانسه را فرا گرفت. پس از آن، وارد مدرسه دارالفنون شد، جایی که آموزشهای مدرن در علوم و فنون در آن تدریس میشد و زمینه فعالیتهای آینده او در عرصه آموزش و نوسازی آموزشی را فراهم آورد.
در سال ۱۲۷۹ به دستور ناصرالدین شاه قاجار، جعفرقلیخان به مدیریت دارالفنون منصوب شد. دوران مدیریت او با فعالیتهای گسترده در جهت توسعه آموزش و پرورش و ساماندهی مدارس همراه بود. در این دوره، با همکاری میرزا عبدالغفارخان نجمالدوله و چند مهندس دیگر، نقشهای دقیق از تهران و اطراف آن تهیه شد که پایهای برای برنامهریزی شهری و ساختوسازهای بعدی شهر به شمار میرفت.
از مهمترین اقدامات نیرالملک در عرصه آموزشی، تأسیس و توسعه انجمن معارف بود. این انجمن نقش کلیدی در راهاندازی و گسترش مدارس نوین در شهرهای مختلف ایران داشت و به تصویب قوانین و مقررات مرتبط با آموزش و پرورش کمک میکرد. از جمله تصمیمات برجسته این انجمن، احداث مدارس ابتدایی و متوسطهای نظیر مدارس رشدیه، شرف، کمالیه، مظفریه، ادب و ثروت بود که بنیان مدارس مدرن در ایران را تشکیل دادند. علاوه بر این، نیرالملک نظارت بر تعیین تعطیلات رسمی مدارس و اجرای مقررات آموزشی را نیز بر عهده داشت.
جعفرقلی نیرالملک به مدت چهل سال ریاست دارالفنون را برعهده داشت و در این سمت، علاوه بر مدیریت آموزشی، به ارتقاء برنامههای درسی و تربیتی توجه ویژهای نشان داد. او دو دوره به عنوان وزیر علوم و معارف خدمت کرد و در طول این مدت، تلاشهای فراوانی برای اصلاح و بهبود نظام آموزشی ایران انجام داد. در دوره کوتاهی نیز در کابینه مشیرالسلطنه، وزارت اوقاف را بر عهده داشت و در حوزههای فرهنگی و اجتماعی نیز اثرگذار بود.
فعالیتهای نیرالملک تنها محدود به مدیریت و سیاستگذاری نبود؛ او با علاقه و پشتکار شخصی خود در توسعه آموزش، آموزش عالی و فرهنگ ایران تلاش میکرد و بسیاری از اقدامات او زمینهساز رشد علمی و فرهنگی کشور در دورههای بعدی شد. تأسیس مدارس نوین، اصلاح قوانین آموزشی و ایجاد ساختارهای سازمانی برای آموزش و پرورش، از جمله دستاوردهای ماندگار او به شمار میآید.
جعفرقلی نیرالملک در سن ۸۶ سالگی در تهران درگذشت و میراث او به عنوان یکی از پیشگامان آموزش مدرن در ایران تا امروز مورد توجه است. فعالیتهای او در دارالفنون، انجمن معارف و وزارت علوم پایهای مستحکم برای توسعه نظام آموزشی مدرن ایران فراهم کرد و نامش همواره با پیشرفت آموزش و پرورش کشور پیوند خورده است.